۳.فطرت

«خود» آمیزه­‌ای از استعداد عروج و هبوط، خیر و شر صلاح و فساد است. هرچه خداوند حکیم در بدو آفرینش در نهاد و سرشت انسان نهاده است همه خیر است و خوبی. آنچه انسان را علی‌رغم آفرینش در بهترین شکل ممکن در معرض عروج یا هبوط، خیر یا شر و صلاح یا فساد قرار می‌دهد نوع مواجه انسان با این استعداد­ها­ی خدادی است. استعداد­ها، علایق و تمایلاتی که همه از سر حکمت به عنوان لوازم کمال از سوی خدایی حکیم به او عطا شده است.

انسان با استفاده از قدرت اختیار و انتخابی که خداوند کریم به او مرحمت فرموده است هم می­‌تواند بنده غرایز و نفس اماره (بعد حیوانی خود) شود و هم می‌تواند از این غرایز و تمایلات پلی سازد به سوی کمال و عبودیت، این دومی آن چیزی است که در یک کلمه قرآن از آن به “فطرت” یاد می­‌کند. فطرت در اصطلاح یعنی همه گرایش­‌های متعالی که موجب تقرب انسان به مبدا هستی می­‌شود. با توجه به اهمیت این کلید واژه در “روش صالحین”، با استناد به بعضی از منابع به تبیین دقیق تر آن می‌پردازیم.

معنی لغوی:

فطرت از ماده «فطر» در لغت به معنای شکافتن ( تاج العروس ۳۲۵/۱۳) گشودن شیء و ابراز آن (معجم مقائیس اللغه ۵۱۰/۴) ابتدا و اختراع ( صحاح جوهری ۷۸۱/۲) شکافتن از طول، ایجاد و ابداع (مفردات راغب /۳۹۶) آمده است. و از آن جایی که آفرینش و خلقت الهی به منزله شکافتن پرده تاریک عدم و اظهار هستی امکانی است، یکی از معانی این کلمه، آفرینش و خلقت است. بنابراین ، فطرت به معنی سرشت خاص  و آفرینش ویژه انسان است و امور فطری، یعنی آنچه که نوع خلقت و آفرینش انسان اقتضای آن را داشته و مشترک بین همه انسان­‌ها باشد.

خاصیت امور فطری آن است که اولا مقتضای آفرینش انسان است و اکتسابی نیست، ثانیا در عموم افراد وجود دارد و همه انسان ها از آن برخوردارند، ثالثا تبدیل یا تحول پذیر نیست گرچه شدت و ضعف را می‌پذیرد، رابعا، چون؛ بینش و گرایش انسان متوجه هستی محض و کمال مطلق است، از ارزش حقیقی برخوردار بوده ملاک تعالی اوست. (جوادی آملی، عبدالله)

همه انسان‌ها از همه استعداد­های فطری برخوردارند، تفاوت ایشان در شدت و ضعف استعداد­هاست. همچنین استعدادهای فطری امکان رشد دارند، ولی نه منحرف و بیمار می‌شوند و نه مسخ، بلکه انسان است که از فطرت خود فاصله می‌گیرد (آروانه، بهزاد و داودی، محمد).

استاد مطهری معتفدند که تفاوت موجود میان انسان­‌ها تفاوت در ظهور استعدادهاست نه در وجود ­آن­‌ها. مثلا اگر افراد در استعداد هنری متفاوتند مفهوم آن این نیست که یکی استعداد هنری دارد و دیگری ندارد، بلکه این استعداد در یکی بروز و ظهور یافته و در دیگری بنابر عللی مجال ظهور نیافته و اگر این فرد هم در همان شرایط قرار گیرد استعداد هنری‌اش بروز خواهد یافت. اگر چه به علت تفاوت استعدادها در شدت و ضعف، میزان بروز آن‌ها  در شرایط یکسان نیز ممکن است متفاوت باشد (آروانه، بهزاد و داودی، محمد).

۴.خود شکوفایی

در روش صالحین “خود شکوفایی” یکی از کلید واژه‌های اصلی است که به نوعی همه فعالیت‌های تربیتی در مدرسه باید منجر به آن شود. خود شکوفایی هر چند در روش صالحین یک هدف است اما در واقع یک پایان نیست، بلکه آغاز یک شدن مستمر است. خود شکوفایی مانند پر پرواز یافتن یک پرنده و یا به آب رسیدن یک قنات است. خود شکوفایی آغاز جوشش و رفتن و ابتدای یک پرواز به سمت بی‌نهایت است.

خودشکوفایی یعنی گرایش بنیادین هر شخص برای تحقق بخشیدن (به عینیت در آوردن) هر چه بیشتر توانایی‌های بالقوه (ذاتی) خود (بخشایش، علی رضا، ۱۳۹۱).

انسان موجودی است که با اختیار و تفکری که دارد می‌تواند استعدادهایش را به بالاترین درجه شکوفایی برساند، یعنی راه سعادت را شناخته و با اراده قوی خود، موانع را پشت سر گذاشته و راهی را که بر اساس شناخت انتخاب کرده است، ادامه دهد و نهایتا به اوج سعادت برسد. بنابراین، خود شکوفایی اراده و تفکر تنها وسیله برای رسیدن به سعادت است (حسینی خامنه‌ای، سید علی، ۱۳۵۴).

انسان امروز، انسانی فعال و پویا فرض می‌شود که می‌اندیشد، تصمیم می‌گیرد، برمی­‌گزیند و مسئولیت اقدام‌های خود را به عهده می‌گیرد، به این ترتیب باید از انسان نو و تربیت نو سخن گفت. در چنین نگرشی تفاوت‌ها به جای اینکه برای رقابت و برتری جویی به کار آید، در جهت خودشکوفایی یا تحقق خود مورد استفاده قرار می‌گیرد (شعاری نژاد، ۱۳۸۸).

مزلو معتقد است نیازهای سطح پایین با انگیزش و نیاز به خود شکوفایی با فرا انگیزش بر انگیخته می‌شود. وی معتقد است همانگونه که ناتوانی در ارضای نیازهای سطح پایین زیانبار است (مانند زیان عدم ارضای گرسنگی، تشنگی، عشق و محبت و …) ناکامی در برآورده ساختن فراانگیزش‌ها نیز به فرا آسیب منجر می‌شود. فرا آسیب مانند آسیب آشکار و روشن نیست و شبیه یک بیماری یا مشکل مبهم است. فرد می‌فهمد مشکلی دارد ولی نمی‌داند چیست (مزلو، ۱۳۶۷).

منابع:

جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن ج ۱۲، فطرت در قرآن

آروانه، بهزاد و داودی، محمد. تحلیل و بررسی فطرت در آثار استاد شهید مطهری. فصلنامه معرفت کلامی، سال دوم، شماره اول

بخشایش، علی رضا، ۱۳۹۱، بررسی تطبیقی نمودهای خود شکوفایی در قرآن و روان شناسی. مجله پژوهشی الهیات تطبیقی، زمستان ۱۳۹۱.ص ۵۷– ۷۲.

حسینی خامنه‌ای، سید علی، ۱۳۵۴. طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن. تهران: انتشارات فرهنگ اسلامی.

شعاری نژاد، ۱۳۸۸. روان شناسی کودک و نوجوان امروزی. تهران: انتشارات پیشگامان پژوهش.

مزلو، ۱۳۶۷.به سوی روان شناسی بودن. مشهد: معونت فرهنگی آستان قدس رضوی